3.1 Veiligheidsbeeld

De veiligheidssituatie in Europa staat de laatste jaren in toenemende mate onder spanning, omgeven als het continent is door een gordel van instabiliteit. De spanningen hangen onder meer samen met een agressieve houding van Rusland richting zijn westerburen, een autocratisch regime in Turkije, dat zich in de loop van 2016 een steeds minder berekenbaar partner toont in Europese veiligheidsvraagstukken, en met instabiele staten aan de zuidgrenzen en in overige delen van de MENA-regio. Grote stromen migranten, radicalisering van gemarginaliseerde groepen en toenemende logistieke mogelijkheden voor criminele netwerken zijn voor de politie relevante symptomen van deze instabiliteit.

Volgens het meest recente dreigingsbeeld georganiseerde criminaliteit van Europol – de Serious and Organised Crime Threat Assessment (SOCTA), verschenen in 2013 - is veel criminaliteitsproblematiek niet nieuw en al eerder beschreven. Een derde van de criminele groepen die bij Europol in beeld zijn, is actief in de drugshandel en daarnaast komen mensenhandel, mensensmokkel en witwassen als inmiddels klassieke dreigingen naar voren. Misdaadfenomenen die al jarenlang tot de Europese prioriteiten behoren, tonen zich persistent en de plegers zijn in toenemende mate flexibel, adaptief, innovatief en actief op meerdere fronten.‍[61] Sinds 2014 zijn de noodzaak migratiestromen te reguleren en terrorisme geïntensiveerd aan te pakken de veiligheidsagenda’s in een groot deel van Europa gaan domineren. Deze onderwerpen zijn ook voor de taakstelling van de Nederlandse politie van groot belang geweest. Een echte game changer is de opkomst van cybercrime en door cybertechnologie ondersteunde vernieuwingen binnen de meer traditionele criminaliteitsdomeinen. Europol noemt ook fraude en financiële criminaliteit als opkomende criminaliteitsdreigingen. Enerzijds omdat organised crime groups zich steeds meer met zeer lucratieve vormen van fraude bezighouden, anderzijds door een groeiend besef dat vormen van fraude die in het verleden als ‘poor business routines’ werden beschouwd, wel eens onder de definitie van georganiseerde criminaliteit zouden kunnen vallen. Volgens de SOCTA 2013 zou de hoogte prioriteit moeten komen liggen bij mensensmokkel, mensenhandel, namaak-medicijnen en gezondheidsproducten, intracommunautaire BTW-fraude, synthetische drugsproductie en polydrug-smokkel in de EU, cybercrime en witwassen. Energiefraude en illegale afval-smokkel zijn fenomenen in opkomst, waarvan de ontwikkeling scherp moet worden gemonitord.‍[62]

Het UNODC bevestigt dit beeld in grote lijnen en wijst daarnaast op de westelijke Balkan als regio waar georganiseerde criminaliteit een zeer ernstige maatschappelijke bedreiging vormt. Banden tussen criminele organisaties en bestuur, die in de loop van de Joegoslavië-oorlogen zijn ontstaan, zorgen ervoor dat contrabande in deze regio zonder veel hinder van overheidswege doorgang kan vinden. Met name heroïne- en sigarettensmokkel worden in dit verband genoemd, maar sinds 2014 is daarnaast de rol van de Balkanlanden als transitzone voor irreguliere migratiestromen duidelijk geworden.‍[63]

De reacties in West-Europese gemeenschappen op de couppoging in Turkije en op de conflicten in Syrië en Irak tonen ten slotte een zeer nauwe relatie tussen interne en externe veiligheid die rechtstreeks invloed heeft op de openbare orde in Nederlandse wijken.

Hieronder volgt een korte bespreking van de meest pregnante veiligheidsontwikkelingen in Europa.

Veiligheidsaspecten van migratie

De explosief gestegen aantallen migranten die sinds 2014 naar Europa zijn gekomen en de verwachte blijvend hoge instroom gaan gepaard met kluwen van veiligheidsproblemen.‍[64] Vaak is gebrek aan veiligheid een belangrijk vluchtmotief.‍[65] Op de vlucht heeft een schrijnend gebrek aan veiligheid onderweg een enorm aantal doden geëist. Eenmaal in de Europese regio zorgen grote aantallen migranten van wie de reis stagneert - in landen als Turkije, Italië en Griekenland - voor moeilijk beheersbare situaties in en rondom de plaatsen waar zij worden opgevangen of waar anderszins verblijfplaatsen zijn ontstaan. Ook gaat de grote migrantenstroom gepaard met een toename in omvang van de delicten mensenhandel en mensensmokkel. Op basis van debriefings van migranten door nationale autoriteiten schatten Europol en INTERPOL in een gezamenlijk rapport dat 90% van degenen die naar de EU komen gebruik maakt van de diensten van faciliteerders.‍[66] Die diensten kunnen zich beperken tot de toegang tot de gewenste (eind-)bestemming, maar naar verwachting vallen veel migranten ten prooi aan enige vorm van uitbuiting.

Volgens Europol vormt het Schengengebied een ‘comfortable operation area’ voor mensenhandelaren, met betrekkelijk lage pakkansen en goede mogelijkheden om slachtoffers te laten rouleren binnen een groot geografisch gebied, waardoor zij geen relatie zullen opbouwen met toezichthouders of hulpverleners.‍[67] De International Organisation for Migration (IOM) waarschuwt halverwege 2016 voor een sterke stijging van het aantal Nigeriaanse vrouwen dat al dan niet vrijwillig de overtocht naar Italië waagt. In de eerste helft van 2016 ging het om 3.600 vrouwen, meer dan het dubbele van het totale aantal in 2014. Volgens het IOM zou 80% van hen gedwongen in de prostitutie belanden.‍[68]

De instroom van migranten betreft voor een deel kwetsbare mensen, die een verhoogd risico lopen om in uitbuitingssituaties te belanden of anderszins te marginaliseren. Om dit te voorkomen, is het van groot belang deze groep snel te integreren in hun nieuwe, al dan niet tijdelijke, woonomgeving. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid heeft in 2016 aangetoond dat asielmigranten niet vaker worden verdacht van misdrijven dan autochtone burgers met vergelijkbare demografische en sociale kenmerken, maar omdat een groot deel van de toestroom alleenstaande jonge mannen betreft en men vaak lang moet wachten op een positie op de arbeidsmarkt, zijn de kansen op verval in criminaliteit reëel.‍[69] Daarnaast bestaat het risico dat er terroristen meereizen met de vluchtelingenstromen of dat mensen na aankomst radicaliseren, al dan niet onder invloed van jihad-recruiters. Zo waarschuwt Europol voor radicalisering van Soennitische Syriërs onder de vluchtelingen.‍[70]

De vluchtelingencrisis heeft voor verdeeldheid gezorgd binnen de Europese Unie, zowel tussen als binnen lidstaten. Enkele (secundaire) veiligheidseffecten van de hoge instroom van migranten zijn al waarneembaar: op maatschappelijk niveau voedt deze instroom de opkomst van anti-immigratiepartijen en leidt zij tot soms uit de hand lopende burgerprotesten tegen de komst van asielzoekers, die op hun beurt weer tegendemonstraties uitlokken van linkse bewegingen. Europol signaleert in 2016 een toenemende en polariserende rol in het migratiedebat voor rechtsextremistische groeperingen en verwacht meer (ernstige) geweldsincidenten.‍[71]

Cyber

In zijn meest recente Internet Organised Crime Threat Assessment waarschuwt Europol voor meer agressieve en confronterende methoden die cybercriminelen gebruiken. Ging men vroeger bij het benaderen van slachtoffers van seksuele afpersing, ddos-aanvallen of ransomware nog met lichte overredingskracht te werk, tegenwoordig worden slachtoffers steeds vaker zwaar onder druk gezet. Het aanbod van criminele dienstverlening, waarbij cybercriminelen via vrij eenvoudig toegankelijke fora op verzoek cyberaanvallen verrichten, neemt toe. Ook malware die bankiersites imiteert, met als doel bankrekeningen te plunderen, speelt een steeds grotere rol. Het aantal gerapporteerde hacks van persoonsgebonden data neemt sterk toe; een delict dat in de regel wordt gevolgd door crimineel gebruik van de verkregen data.‍[72]

Het dark web biedt ruimte aan vele malafide praktijken, waaronder aan producenten en handelaars in kinderporno. Binnen Europa worden in Rusland en Nederland de meeste hosting services aangeboden die beeldmateriaal van kindermisbruik bevatten.‍[73] Tor-omgevingen binnen dit niet via openbare zoekmachines toegankelijke dark web vormen voor slachtoffers het grootste risico, omdat dit de omgevingen zijn waar de productie van nieuw materiaal wordt aangemoedigd en extreem en sadistisch materiaal wordt uitgewisseld. Het live streamen van seksueel misbruik is anno nu een gevestigde criminele markt die verschillende aanbodsvarianten kent, waar ook veel kinderen het slachtoffer zijn. Een nieuwe ontwikkeling op dit terrein is het live streamen van kindermisbruik overzee, in opdracht van Westerse consumenten, gevolgd door het daadwerkelijk afreizen van deze consumenten om hun slachtoffers te bezoeken. Dit kindersekstoerisme overstijgt als fenomeen het domein van cybercrime; het is in opkomst doordat landen waar veel aanbod is van kind-prostituees gemakkelijker en goedkoper te bereiken zijn.‍[74]

De opkomst van verschillende vormen van cybercrime gaat gepaard met een stijgende vraag naar criminele dienstverlening op het gebied van encryptie, anonimisering en andere afschermingstechnologie. Volgens Europol zou een effectieve aanpak zich in de eerste plaats moeten richten op de faciliteerders van cybercrime, d.w.z. providers van hosting, en op beheerders van verborgen virtuele marktplaatsen waar criminele expertise bij elkaar komt en/of diensten worden aangeboden en gegevens worden verhandeld. Ook financiële faciliteerders zijn cruciale spelers; denk bijvoorbeeld aan het criminele gebruik van bitcoins.‍[75]

De cyberinfrastructuur van Europa is mondiaal gezien een belangrijke bron van cyber attacks, waarbij veel aanvallen zijn gericht op landen buiten Europa.‍[76] Regio’s of landen kunnen om verschillende redenen als cybercrime-hub bestempeld worden. Het bieden van infrastructurele ondersteuning aan malafide cyberpraktijken is daar één van, een hoge mate van malware-besmetting is een andere en ten slotte is het van belang waar de verdachten zich fysiek bevinden. Rusland, en in mindere mate Oekraïne, worden in Europol’s IOCTA van 2014 genoemd als belangrijkste landen van herkomst van hooggekwalificeerde aanbieders van gespecialiseerde malafide cyberdiensten.‍[77] West-Europese landen met een snelle en betrouwbare ICT-infrastructuur, met name Nederland en in mindere mate Duitsland en het VK worden door Europol genoemd als key countries wat betreft hosting, phishing domains en bronlanden van global spam. Hosting is voor vrijwel alle vormen van cybercrime een cruciale component en Nederland speelt op dit terrein wereldwijd een belangrijke rol, met één van de grootste internetknooppunten ter wereld en een grote en groeiende hostingsector, waarbinnen ook malafide aanbieders opereren, die criminele gedragingen helpen verhullen.‍[78]

In een toekomstverkenning met betrekking tot georganiseerde criminaliteit spreekt Europol de verwachting uit dat een anonieme, door internet gefaciliteerde marktplaats voor criminele diensten, een groeiende rol zal spelen, niet alleen binnen het domein van cybercrime, maar ook als virtuele ontmoetingsplaats waar de meer traditionele criminaliteitsvormen zoals drughandel en seksuele uitbuiting worden georganiseerd.‍[79]

Verdovende middelen

Meer en moeilijk te detecteren operatiemogelijkheden, een gelijkblijvend grote vraag naar drugs binnen Europa en een stijgende vraag buiten de EU-grenzen, wijzen, in samenhang met een vrij stabiele, of in ieder geval blijvend omvangrijke, productie, op een Europese verdovende-middelenmarkt die op zijn minst gelijk blijft, maar vermoedelijk groeit. Volgens Europol is één derde van de organised crime groups in de EU betrokken bij enigerlei vorm van verdovende-middelenhandel. Een recent rapport van het Europees Drug Monitoring Agentschap (EMCDDA) spreekt van een drugsmarkt die 0,1 tot 0,6% van het BNP uitmaakt in de 9 EU-landen, waarover voor dit onderzoek voldoende gegevens beschikbaar waren. In geld uitgedrukt is binnen de EU de cannabismarkt het grootst, met een aandeel van 38% in de totale drugsmarkt, gevolgd door heroïne (28 %) en cocaïne (24 %).‍[80] Voorts waarschuwt Europol voor het toenemend gebruik van synthetische drugs in Europa, zoals methamfetamines, amfetamines en MDMA. Aanvankelijk vooral populair in Tsjechië en Slowakije, neemt het gebruik van metamfetamines in meerdere Centraal- en Zuid-Europese landen toe.‍[81] Ook zijn er nieuwe psychoactieve middelen in opkomst die veelal in China en India worden vervaardigd, maar ook in toenemende mate in Europa.‍[82]

Het EMCDDA wijst voorts op het effect van technologische ontwikkelingen op werkwijzen van criminelen op de Europese drugsmarkt. Door geavanceerde afschermingstechnieken, het hacken van logistieke systemen en de handel op deep web fora is de manier waarop een steeds groter deel van de drugsmarkt functioneert, ingrijpend veranderd. Aanvoerlijnen zijn korter geworden en de pakkansen zijn verkleind.

De door het EMCDDA gesignaleerde stijgende vraag naar drugs in buurlanden van de EU en de differentiatie van aanvoerroutes nopen tot verdere samenwerking tussen de EU en omliggende landen of regio’s. Daarnaast wijst het EMCDDA op criminele groepen die meer en meer misbruik maken van zwakke staten en conflictzones voor de aanvoer van en handel in verdovende middelen. Geografisch gezien is Europa wat cannabis en synthetische drugs betreft een productiegebied en wat betreft cocaïne en heroïne kunnen er doorvoer- en eindbestemmingszones worden onderscheiden. Typische doorvoerzones zijn de Westelijke Balkan (heroïne) en Spanje (cocaïne), terwijl Nederland en België een belangrijke rol spelen in de distributie van alle typen verdovende middelen in Europa.‍[83] Europol en het UNODC hebben ook Griekenland aangemerkt als centrale hub tussen productielanden van drugs, in dit geval gaat het om heroïne, en de grootste Europese markten.‍[84] Wat betreft de nieuwe doorvoerroutes maakt Europol zich vooral zorgen over de route die via oostelijke Noord-Afrikaanse landen, Zuid-Europese landen en de westelijke Balkanlanden naar Europa loopt, in het bijzonder omdat hier de drugshandel gelinkt is aan de migratiestromen en aan politieke instabiliteit.‍[85] Nieuwe doorvoerzones voor heroïne lijken de zuidelijke Kaukasus en de Zwarte Zee te zijn.‍[86]

Volgens Europol kunnen de banden tussen terrorisme en drugshandel in de toekomst sterker worden. Binnen Europa is tot op heden weliswaar een link geconstateerd tussen geradicaliseerde jongeren en drugsgebruik, maar niet tussen terrorisme en financiering uit drugshandel.‍[87] Dergelijke links komen wel aan de orde in de hoofdstukken over de andere regio’s.

Terrorisme

Het terrorismebeeld in Europa is het afgelopen decennium sterk in ontwikkeling geweest. Na 9/11 vonden in 2004 in Madrid en 2005 in Londen grote terroristische aanslagen plaats, gepleegd door bewegingen geaffilieerd aan Al-Qaïda; daarmee werd de toon van jihadistische dreiging ook in Europa gezet. De aantallen slachtoffers van terrorisme in West-Europa zijn in dit decennium over het algemeen aanzienlijk lager dan die in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw, maar het dreigingspotentieel van jihadistische bewegingen is zo groot, dat veiligheidsdiensten in diverse West-Europese landen in hoge staat van alertheid verkeren. Frankrijk is verreweg het meest prominente doelwit geweest van aanslagen, met in januari en november 2015 de aanslagen op het satirische tijdschrift Charlie Hebdo, respectievelijk op het uitgaanspubliek in Parijs, in juli 2016 gevolgd door een aanslag tijdens een vuurwerkshow in Nice. Na Frankrijk kreeg ook België in 2016 met een grote aanslag te maken en vonden verscheidene kleinere aanslagen plaats in Duitsland. In Frankrijk geldt sinds november 2015 de noodtoestand; in België de hoogste alarmfase.

De grootste terrorismedreiging in Europa wordt de laatste jaren gevormd door aanhangers van Islamitische Staat (IS). Europol signaleert dat verschillende Europeanen belangrijke posities bekleden binnen deze organisatie en vanuit Syrië en Irak contacten onderhouden met terroristische netwerken in hun landen van herkomst.‍[88] Volgens recent onderzoek door het ICCT zijn in totaal naar schatting tussen de 3.922 en 4.294 jihadisten uit de EU-lidstaten naar IS-gebied gereisd, van wie ongeveer 30% is teruggekeerd naar het land van herkomst. Een grote meerderheid van deze uitreizigers komt uit Frankrijk, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en België. Nederland is het zevende EU-land op de ranglijst van EU-landen van herkomst en registreert minder dan de helft van het aantal uitreizigers uit bovengenoemde landen. Het ICCT-rapport laat echter zien dat het om een breed probleem gaat dat de hele Europese Unie treft.‍[89]

Ook de Russische militaire bijstand aan het Syrische regime lijkt niet zonder gevolgen te blijven: naar schatting van Russische autoriteiten vechten er meer dan 2.000 Russische staatsburgers voor IS en nog eens zoveel andere Russischtaligen uit overige landen van de voormalige Sovjet-Unie. De radicalisering van Russische moslims beperkt zich al niet meer tot de Noordelijke Kaukasus, maar betreft ook minderheden, waaronder Tataren en Basjkieren, in Europees Rusland.‍[90] Naast de recente geschiedenis van geweld in de Noordelijke Kaukasus, waar de oorlogen in Tsjetsjenië tot nog steeds bestaande spanningen met extremistische groepen hebben geleid, is Rusland nu ook beducht voor aanslagen door IS-aanhangers op eigen grondgebied.‍[91]

Het uitreizigersprobleem speelt eveneens op de Balkan. Volgens overheidsopgaven, aangehaald in een onderzoeksjournalistiek rapport, hebben zich sinds 2012 honderden personen uit Albanië, Bosnië, Kosovo en Macedonië aangesloten bij IS en Al-Nusra in Syrië en Irak. In Servië en Montenegro liggen de aantallen uitreizigers lager, maar in al deze landen staat het uitreizigersprobleem hoog op de veiligheidsagenda.‍[92] De jihadistische dreiging is dus een pan-Europees probleem, dat uiteraard sterk correleert met ontwikkelingen op de strijdtonelen in Syrië en Irak en waarvan de effecten zich ook in Turkije en in diverse delen van Afrika en het Midden-Oosten voordoen.

Hierboven is al gewezen op de groeiende dreiging die uitgaat van rechts-extremistische bewegingen. Eén van de grootste terroristische aanslagen van het afgelopen decennium was de aanslag in Noorwegen in de zomer van 2011, uitgevoerd door de rechts-extremist Anders Breivik; daarbij kwamen 77 leden van de jeugdafdeling van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij om het leven. Ten slotte waarschuwt Europol, in een rapport dat kort voor de Turkse couppoging van juli 2016 uitkwam, voor gewelddadige confrontaties tussen Koerdisch-separatistische groepen, gelieerd aan de PKK, en Turkse nationalisten.‍[93] Na de couppoging is deze waarschuwing bewaarheid, zij het dat de agressie zich voornamelijk richtte op aanhangers van de Turkse Gülen-beweging en niet zozeer op Koerdische groeperingen. Het meest recente TE-SAT-rapport signaleert een afname van aanslagen en van arrestaties in linkse en anarchistische kringen in de EU.

Horizon scan

Vuurwapenhandel

Over de omvang van illegale vuurwapenhandel binnen Europa is weinig bekend. Volgens Europol was anno 2013 de markt voor illegale vuurwapens binnen de EU bescheiden. Anno 2016 staat wapenhandel echter hoog op de Europese agenda, omdat het wordt gezien als een delict dat ondersteunend is aan terrorisme, maar ook omdat overvallers en anderen uit het criminele circuit breed toegang lijken te hebben tot zware wapens. Slowakije is binnen Europa het spil-land van illegale wapenhandel.‍[94] Europol heeft zorgen geuit over wapenarsenalen die in de conflicthaarden in Libië en Oekraïne worden opgebouwd.‍[95] Ook in voormalig Joegoslavië bevinden zich nog grote wapenarsenalen, die een duidelijke rol spelen in de bevoorrading van West-Europese criminele netwerken.‍[96]

Witwassen

Het delict witwassen, dat als sluitstuk geldt voor criminele activiteiten met een winstoogmerk, kent vele variëteiten en lang niet altijd komen daar de gebruikelijke financiële dienstverleners aan te pas. Nieuwe vormen van geld, zoals e-wallets, en etnische varianten van bankieren, zoals het overboeken van geld van het ene naar het andere land door middel van ‘Hawala bankieren’, spelen evengoed een rol, evenals het investeren van geld in roerende of onroerende goederen. Europol verwacht een toenemende voorkeur, ook bij meer traditionele vormen van criminaliteit, voor virtuele betaalmiddelen, ook al omdat mensenhandel, de handel in vuurwapens en drugs steeds vaker op virtuele marktplaatsen geschiedt. De amper gereguleerde online-gokindustrie, en een niche die is ontstaan van gespecialiseerde cyberwitwassers, zullen bij toenemend gebruik van virtuele valuta bij criminele transacties in belang en omvang stijgen.‍[97]

Fraude

Zoals in de inleiding tot dit hoofdstuk al is opgemerkt, lijkt er in de media, maar ook bij politici en veiligheidsactoren een verschuiving plaats te vinden van wat wordt bedoeld met het begrip georganiseerde criminaliteit. Roekeloos investeren, geflatteerde opgaven van bedrijfsprestaties, bankenfraude en gesjoemel met emissie-software in de auto-industrie, worden meer en meer gezien als vormen van georganiseerde criminaliteit. Daarnaast bieden de digitalisering van de samenleving en het zakelijk verkeer fraudeurs veel nieuwe gelegenheden die ook in toenemende mate worden verkend. Door het hoge online-gehalte van veel fraude-opzetten speelt geografische afstand vaak een beperkte rol. Nigeria komt al sinds decennia prominent naar voren als bronland van verschillende fraudevormen en Europol noemt ook Dubai als belangrijke hub voor internationale fraude-constructies.‍[98]

High Impact Crime (HIC)

Een ander pan-Europees issue is grensoverschrijdende vermogenscriminaliteit. Dadergroepen verplaatsen zich binnen Europa over grote afstanden om autodiefstallen, inbraken, gewapende overvallen, metaal- en ladingdiefstallen te plegen. Gewoonlijk worden Bulgarije, Roemenië, Litouwen en Polen als de belangrijkste landen van herkomst van dergelijke mobiele bendes genoemd, al zijn er de laatste jaren ook steeds meer bendes van West-Europese herkomst actief over hun eigen landsgrenzen. De term ‘high-impact-crime’ die in Nederland voor georganiseerde vermogenscriminaliteit wordt gehanteerd, suggereert terecht dat het hier gaat om misdrijven met een groot effect op de veiligheidsperceptie van burgers. Europol signaleert in 2013 een afname van autodiefstallen, maar daarentegen een toename van metaaldiefstallen en van het gebruik van geweld; Europol verwacht dat georganiseerde vermogenscriminaliteit een blijvend kenmerk van het Europese criminele landschap zal zijn, ook gezien de relatief lage pakkans en strafmaat.‍[99]

Namaakproducten

Europol signaleert een constante stijging van het aantal in de EU onderschepte namaakproducten, zoals voedingsmiddelen, lichaamsverzorgingsproducten, medicijnen, speelgoed en huishoudelijke artikelen; in 2013 werd dit terrein zelfs gekwalificeerd als ‘major new area of serious and organised crime activity’.‍[100] De schade door gemiste belastinginkomsten en gederfde inkomsten van bonafide handelaren en producenten is aanzienlijk, maar vooral het risico op gezondheids- en milieuschade is zorgwekkend, en wel door de ongecontroleerde aanwezigheid van giftige stoffen in producten of, in het geval van namaak-medicijnen, doordat ze niet werken. De verwachting van Europol is dat stijgende welvaartsverschillen in Europa de sociale acceptatie en noodzaak om namaakgoederen te kopen in de hand zullen werken.‍[101] De door Europol waargenomen stijging wordt door de bron waar Europol naar verwijst, de Europese Commissie, echter niet onderschreven: weliswaar vinden er meer onderscheppingen plaats, maar de aantallen onderschepte namaakartikelen zijn het afgelopen decennium sterk gedaald. Veel onderscheppingen betreffen pakketpost, waarbij namaakgoederen op bestelling zijn gekocht. In 2014 bestond ongeveer 35% van de namaakgoederen uit tabakswaren, gevolgd door speelgoed (10%), medicijnen (8%) en kleding en voedingsmiddelen. China is over de gehele linie het belangrijkste herkomstland van namaakproducten.‍[102] Europol signaleert daarnaast een toenemende productie binnen de EU van bijvoorbeeld vervalste merkkleding. Ook werkt in Europa de toenemende vraag naar hoogkwalitatieve voedingsmiddelen met bijvoorbeeld eco-labels voedselfraude in de hand.‍[103]

Pakketpost

Naast een transportmiddel voor namaakgoederen is pakketpost ook een middel voor het vervoer van drugs, doping, andere voedingssupplementen, wapens, munitie en vervalste identiteitsdocumenten.‍[104] Net als namaakgoederen komen voedingssupplementen en nieuwe psychoactieve stoffen (NPS) veelal vanuit China en India naar Europa.‍[105] Wapens zijn vaak afkomstig uit de VS en China; heroïne uit Afghanistan en Pakistan.‍[106] De handel in drugs van Zuid-Amerika naar Europa gaat ook in toenemende mate via pakketpost.‍[107] Met de opkomst en ondergang van de illegale online-marktplaats Silk Road 1.0 is de online verkoop van illegale goederen populairder geworden en is het aantal cryptomarkten op het dark net en webshops op het clear net de laatste jaren gestegen, met als gevolg een toename van pakketpost.‍[108] In absolute aantallen zijn de grootste verkopers op deze cryptomarkten de VS, Groot-Brittannië en Duitsland, maar relatief gezien scoort Nederland hoger: Nederlandse verkopers zijn goed voor 8% van de totale drugsomzet op acht door RAND Europe geanalyseerde markten, wat relatief veel is vergeleken met de omzet in Groot-Brittannië of de VS.‍[109] Volgens Europol zal door de populariteit van e-commerce, de anonimiteit van de online-markt, de gemakkelijke online toegang tot internationale markten – ook voor individuele drugsverkopers – en de wereldwijde toename van pakketpost met daardoor een lagere pakkans, de pakketpost een steeds belangrijker rol spelen in de illegale handelsstromen.‍[110] Europol heeft pakketpost dan ook als prioriteit aangemerkt.

Milieucriminaliteit

Europol ontvangt een toenemende stroom rapporten van de lidstaten over het illegaal dumpen van afval of de smokkel daarvan naar West-Afrika en China. Met name de illegale verwerking en smokkel van elektronisch afval zal naar de verwachting van Europol toenemen. Bestemmingslanden voor e-waste-stromen uit Europa zijn West-Afrika en India. Ook binnen de EU is er een grote markt van illegale afvalverwerking- en smokkel van e-waste; de afvalstroom die in 2015 binnen de EU bleef, was meer dan tien keer zo groot als de export van e-waste uit Europa.‍[111] Naast markt voor e-waste wordt Europa als belangrijke markt voor de smokkel in bedreigde diersoorten beschouwd.‍[112]

CBRN-dreigingen

INTERPOL, experts van denktanks, de NAVO en inlichtingendiensten waarschuwen allemaal voor de toenemende dreiging van een terroristische aanslag met chemische, biologische, radiologische of nucleaire materialen (CBRN) in Europa. Na de aanslagen in Parijs heeft IS aangekondigd dat toekomstige aanslagen grootschaliger en nog dodelijker zullen zijn, wat kan duiden op een aanval met CBRN-wapens. IS zou al over de materialen en de expertise beschikken: de groep heeft recentelijk chemische wapens ingezet in Syrië en Irak, heeft toegang tot CBRN-materialen in Irak, Syrië en wellicht ook Libië, en er zijn aanwijzingen dat IS wetenschappers heeft gerekruteerd en meer CBRN-materialen wil verzamelen.‍[113] Uit rapporten van INTERPOL blijkt dat terroristen die betrokken waren bij de aanslagen in Brussel beveiligers van een Belgische kerncentrale in de gaten hielden, mogelijk om CBRN-materiaal te bemachtigen.‍[114] Ook zijn er volgens een EU-rapport CBRN-materialen de EU in gesmokkeld.‍[115] De dreiging kan de komende jaren toenemen, aldus INTERPOL, omdat terroristische organisaties vanwege het grensoverschrijdend verkeer meer rekruten kunnen bereiken en deze gemakkelijker kunnen selecteren en omdat CBRN-materialen vanwege technologische ontwikkelingen eenvoudiger dan voorheen te bemachtigen zijn. Ook bij milieucriminaliteit dient men met deze materialen steeds meer rekening te houden, nu steeds vaker nucleaire en radioactieve materialen in illegaal gedumpt afval worden gevonden.‍[116]

3.2 Relevantie voor de Nederlandse politie

De positie van Nederland binnen Europa

Europese veiligheidsontwikkelingen zijn Nederlandse veiligheidsontwikkelingen. De hierboven geschetste ontwikkelingen hebben dan ook stuk voor stuk impact op - of komen overeen met - de Nederlandse binnenlandse veiligheidssituatie, maar de vraag is in hoeverre. Nederland neemt binnen Europa prominente posities in op verschillende gebieden: als logistiek knooppunt is het een belangrijk bron- en doorvoerland van verdovende middelen, waarbij overigens de haven van Antwerpen, die door criminele groepen veelvuldig gebruik wordt voor drugssmokkel naar of via Nederland, evenzeer van groot belang is. De Nederlandse havens en luchthaven die als Europese mainports fungeren en worden gebruikt voor de doorvoer van verdovende middelen, lenen zich ook voor vervoer van namaakartikelen en transporten van e-waste. Ook als digitaal knooppunt speelt Nederland een prominente rol; daarmee is Nederland een cruciale partner voor andere landen in de aanpak van allerlei vormen van cybercrime. Voor migranten is Nederland een bestemmingsland, en gezien het gebrek aan mogelijkheden om het land regulier en legaal binnen te komen, ligt hier een markt voor mensensmokkelaars. Gezien de grote omvang en reputatie van de Nederlandse prostitutiemarkt is Nederland eveneens een belangrijk bestemmingsland voor prostitutie gerelateerde uitbuiting.

De huidige opsporingsrelaties

Binnen Europa vormen Nederlands buurlanden Duitsland, België en het VK steevast de top-3 van landen waarmee volgens de analyse ‘Criminele relaties tussen Nederland en andere landen’ de sterkste banden bestaan. Duitsland en België delen dezelfde problematiek, dadergroepen kunnen in de grensgebieden ongehinderd opereren en de logistieke banden zijn nauw. Engeland is meer van belang als bestemmingsland van smokkelwaar waarvan het transport via Nederland loopt. Het rapport ‘Criminele relaties’ voert voorts Turkije, Spanje en Polen op als belangrijke landen in de periode 2000-2013.‍[117] Binnen Europol, waar drugszaken in de praktijk de grootste workload opleveren, werkt Nederland, behalve met de buurlanden, het meest intensief samen met de Scandinavische landen en met Spanje.‍[118]

Interessante subregio’s en landen volgend uit bovenstaand veiligheidsbeeld

Ondanks het toenemend belang van cyberspace als ‘plaats delict’, zijn er ook nog altijd geografische hubs te onderscheiden waar criminele stromen bij elkaar komen. In Europa wijst de TOCTA op de Westelijke Balkan als regio die dusdanig geïnfecteerd is door georganiseerde criminaliteit dat eigenlijk niet meer van een goed landsbestuur kan worden gesproken. In het rapport ‘Criminele relaties’ eindigen Roemenië, Hongarije en Bulgarije steevast hoger dan de niet-EU-landen op de Westelijke Balkan. Dit kan vermoedelijk worden toegeschreven aan het intensieve verkeer van personen en goederen met deze landen en aan hun ligging in de transitzone van illegale goederenstromen en mensensmokkel vanuit Turkije richting West-Europa. Criminele organisaties uit de Westelijke Balkan spelen een grote rol bij de doorvoer van partijen cocaïne uit Zuid-Amerika via de havens van Rotterdam en Antwerpen. Zij opereren in Rotterdam zelfstandige drugslijnen. Dat is ook de reden dat samenwerking met Nederland bij de opsporingsautoriteiten in landen als Servië en Montenegro hoog op de agenda staat.‍[119] Daarnaast spelen de grote hoeveelheden wapens die in de Balkan nog altijd in omloop zijn ook door tot in Nederland, waar diverse wapensmokkeltrajecten uit Kroatië en Bosnië aan het licht zijn gekomen. Turkse heroïnehandelaren weten in grote getale aan Servische paspoorten te komen en gebruiken Belgrado als uitvalsbasis voor heroïnehandel richting West-Europa, waarbij Nederland een belangrijke spilfunctie heeft in de verdere distributie van de drugs.‍[120]

Ook Turkije komt naar voren als land waarmee de Nederlandse politietaakstelling op allerlei terreinen sterk verbonden is: uitreizigers naar Syrië, primair doorvoerland van heroïne uit Afghanistan, primair transitland van migranten die naar Europa willen en bron van openbare orde-problematiek in Nederland in reactie op de recente couppoging. De Britse NCA signaleert in 2015 eveneens een versterkte rol voor Griekenland als doorvoerland voor heroïne.‍[121] Dat Griekenland een moeilijk beheersbaar probleem heeft als stagnatiehub van migratiestromen, is hierboven al besproken. Diverse andere zorgwekkende factoren wat Griekenland betreft - zoals de nabijheid van hub Turkije en onrustig Noord-Afrika; de hoogste werkloosheidscijfers van de EU; en de zware economische crisis ten gevolge waarvan op grote schaal snelle privatiseringen van vitale infrastructuur zijn doorgevoerd, waaronder de grote haven van Piraeus die is verkocht aan een Chinees scheepvaartbedrijf‍[122] - suggereren dat het belang van Griekenland als veiligheids-hot spot in Europa de komende jaren zou kunnen toenemen.

De problematiek rondom Syrië-gangers en -terugkeerders ligt breder dan de EU alleen. Ook hier heeft Turkije als doorreisland weer een belangrijke functie, maar loont het de moeite om te zien welke coalities gevormd kunnen worden met landen op de Westelijke Balkan en Rusland. Gezien de grote druk van veiligheidsproblemen vanuit de MENA-regio en overig Afrika, zijn naast Griekenland overige Zuid-Europese landen zoals Italië (migratie, drugs, namaakartikelen) en Spanje (migratie, drugs) belangrijke landen om intensieve samenwerking mee aan te gaan.

Soorten connecties

Logistieke en sociale connecties zijn leidend in de mate waarin Nederland verbonden is met het bredere Europese veiligheidsbeeld. Contrabande en irreguliere migrantenstromen bewegen zich van logistiek knooppunt naar knooppunt. In het geval van illegale handel in wapens en mogelijk ook drugs is er ook een connectie die cultureel kan worden genoemd, te weten in de betrokkenheid van meerdere, aan elkaar gelieerde, Outlaw Motorcycle Gangs. Naast de redelijk structurele criminele relaties tussen Nederland en andere Europese landen, hebben de afgelopen jaren buitenlandse conflicten hun weerslag gehad op het Nederlandse publieke domein. Het neerhalen van de MH17 als collateral damage van oorlogshandelingen in Oekraïne is hier een goed voorbeeld van. Het nog steeds lopende onderzoek naar de toedracht van deze ramp heeft een grote inzet van de Nederlandse politie gevergd. Het conflict dat broeit onder verschillende groepen met een Turkse achtergrond in Nederland, aangewakkerd of geïnstigeerd door de coup in Turkije in juli 2016, is een voorbeeld van een andere orde, maar komt overeen in de zin dat het een resonantie is van een externe conflictsituatie in het binnenlandse veiligheidsdomein. Zijn de effecten van het neerhalen van de MH17 niet goed te duiden in termen van het conceptueel kader dat in dit rapport is gehanteerd, in het geval van de weerslag van de coup in Turkije is duidelijk sprake van een culturele connectie.

Vanwege de functie van Nederland als productieland, maar belangrijker nog, als logistieke hub voor goederen en als digitaal knooppunt, is de vraag voor welke landen Nederland een interessante partner is wat betreft politiesamenwerking minstens zo interessant als de vraag welke landen relevant zijn bekeken vanuit de Nederlandse veiligheidsbril. Het is daarom aan te bevelen vervolgonderzoek te doen naar de plaats van Nederland op de agenda’s van buitenlandse veiligheidsactoren. Onderstaande scorekaart geeft verkort weer welke verbanden er bestaan tussen het Europese politie-gerelateerde veiligheidsbeeld en dat van Nederland.

Impact - Link: X=onbekend, +=wel, -=niet, +-= enig effect
Impact – Hoe?: Sociaal, cultureel, digitaal, logistiek

3.3 Relevante actoren

Gezien het hoge Europese, zo niet mondiale, gehalte van veel Nederlandse nationale veiligheidsbelangen is het van eminent belang om op zijn minst op Europees niveau samen te werken bij de aanpak van de in dit hoofdstuk beschreven veiligheidsproblemen. Het Europese veiligheidsinstrumentarium is onder druk van de noodzaak tot gezamenlijke terreurbestrijding en de aanpak van de migratiecrisis de laatste jaren sterk in beweging. Steeds meer wordt gezocht naar afstemming en harmonisatie van de interne en externe veiligheidsagenda en actoren. Een balans is nog niet gevonden en diverse experts constateren dat er nog veel te winnen valt aan Europese beleidscoherentie.‍[123] Los van de voorzieningen die binnen de EU zijn getroffen voor het uitwisselen van politiële en justitiële informatie (Europol, Eurojust), vindt de agendavorming voor politiële samenwerking nog steeds grotendeels plaats in informele netwerken.‍[124] Er bestaat sinds enkele jaren een Europese criminaliteitsbeleidscyclus, maar in de praktijk blijft Europese samenwerking grotendeels beperkt tot het uitwisselen van informatie en rechtshulp. Een daadwerkelijk structureel gecoördineerd optreden zoals beoogd binnen de EMPACT-programma’s, blijft daar ver bij achter.

De grootschalige ongereguleerde migratie naar Europa, met alle aanverwante veiligheidseffecten, is een goed voorbeeld van een fenomeen dat een geïntegreerde nationale, multilaterale en overzeese aanpak verdient. Het reguleren van migratiestromen, maar ook het aanpakken van root causes, vergt in toenemende mate inzet in het buitenland. Om veiligheidseffecten van de grote toestroom van migranten te voorkomen en te beperken, moet gezocht worden naar een optimum: de upstream inzet van politiemensen in bron- en transitlanden kan effectief zijn, maar gaat uiteraard ten koste van hun inzetbaarheid binnen de eigen landsgrenzen.

De inzet van militairen op het terrein van veiligheidsproblemen die traditioneel bij de binnenlandse security providers liggen, is een nieuwe ontwikkeling binnen de EU, die mogelijk een verandering inluidt van de traditionele taakverdeling tussen civiele en militaire actoren. Voorbeelden van deze grensoverschrijdende militaire betrokkenheid bij interne EU-aangelegenheden zijn de inzet van mensen en materieel in de EU-missie Sophia ter bestrijding van mensensmokkel in de Middellandse Zee en de betrokkenheid van de NAVO in de Egeïsche Zee bij het signaleren van migrantenboten. In Nederland is de toenemende betrokkenheid van de KMar en, tot dusver eenmalig in 2016, de Landmacht bij het beveiligen van kritische infrastructuur een voorbeeld van deze militarisering van interne veiligheid, parallel aan de inzet van militairen bij de noodtoestand in Frankrijk en België. De EU Global Strategy for Foreign and Security Policy, uitgekomen in 2016, is binnen de EU een belangrijke stap naar integratie van de interne en externe veiligheidsbelangen en –activiteiten, terwijl de onderliggende partnerschapsprogramma’s met derde landen bruikbare handvatten kunnen bieden voor de inzet van politiemensen in het buitenland.‍[125]

Op verschillende thema’s onderscheiden zich kleinere coalities die voor Nederland van belang zijn en die procedureel minder zwaar zijn opgetuigd en dus tot snellere operaties kunnen leiden dan het werken in EU-verband.‍[126] Europol kan een faciliterende rol spelen bij het opzetten en ontwikkelen van coalities van landen die een gedeelde problematiek kennen. Als voorbeeld van een type casus waarin bilaterale samenwerking, al dan niet onder de vlag van Europol, nog altijd de snelste weg is, kan worden gewezen op de bestrijding van Nederlandse criminele groepen die ram- en plofkraken plegen en hun activiteiten recent verplaatsen naar Duitsland, omdat daar de banken minder goed beveiligd zijn.

Voor de aanpak van cybercrime is een internationale agenda onontbeerlijk. Veel varianten van cybercrime spelen zich af in een ongedeeld wereldwijd domein. Europol prijst in 2015 de resultaten die in de aanpak van cybercrime zijn behaald in samenwerking met cybercrime autoriteiten buiten de EU. Vooral in het geval van live streaming van bijvoorbeeld seksueel misbruik zijn nauwgezette samenwerkingsroutines met opsporingsautoriteiten in Afrikaanse en Aziatische landen van essentieel belang. Een aanpak die zich richt op de criminele infrastructuur waar cybercriminelen gebruik van maken, spreekt wellicht minder tot de verbeelding van een nationaal publiek, maar zal op grotere schaal meer impact hebben dan het aanpakken van individuele criminele netwerken. Het denken over de grenzen van nationale veiligheidsbelangen is hier dus essentieel. Op cybergebied is ook de samenwerking met de private sector cruciaal. Met name internet security-bedrijven en de financiële sector spelen een sleutelrol bij het herkennen, voorkomen en aanpakken van veel vormen van cybercriminaliteit.

Voor jihadisme geldt eveneens dat de aanpak nauwe samenwerking op EU-niveau vergt, maar ook met Noord-Afrikaanse landen en met organisaties en diensten die zicht hebben op het strijdtoneel waar de uitreizigers zich naartoe begeven. Volgens respondenten zou meer samenwerking met de veiligheidsdiensten goed zijn. Dat initiatief ligt nu hoofdzakelijk bij de veiligheidsdiensten. Op dit vlak zou Europol een voortrekkersrol kunnen opnemen, eventueel op initiatief van Nederland.‍[127]

Diverse Europese landen hebben de aanpak van criminaliteit de afgelopen jaren verbreed tot integrale programma’s waar meerdere actoren bij betrokken zijn. Publiek-private samenwerking, maar ook hulpverleningsorganisaties spelen een cruciale rol. Een platform als de Global Player Initiative in Duitsland, waar allerlei modi operandi worden uitgewisseld, kan relevante actoren bij elkaar brengen, informatie, kennis en expertise aan elkaar verbinden en zorgen voor coherente bestrijdingsagenda’s.‍[128] Zo kan ook samenwerking worden aangegaan met private onderzoekers en academische instituten om opsporingsmethoden te ontwikkelen.

Met Rusland en Turkije komen de belangen en doelstellingen op de genoemde veiligheidsthema’s deels overeen, maar lopen zij soms ook uiteen of staan zij zelfs recht tegenover doelstellingen van de Nederlandse politie of, breder, de overheid. Het onderzoeken en uittesten van de mogelijkheden om met de huidige regimes in deze landen samen te werken, is soms een precair spel, waarbij verschillende Nederlandse veiligheidsbelangen tegen elkaar moeten worden afgewogen, en vraagt om een overheidsbrede, zo niet Europese afstemming.