Het Midden-Oosten: Van smeulende brandjes naar laaiend inferno?

Erwin van Veen, conflictonderzoeker bij Instituut Clingendael over het Midden-Oosten, informeert de Tweede Kamercommissie Buitenlandse Zaken op 8 februari over de regionale dimensie van de situatie in Gaza. Zijn position paper volgt hieronder.

Wat is er aan de hand en hoe komt het?

Het eerste probleem is de omstreden plaats van Iran in het Midden-Oosten. Qua ligging en omvang is dit land een regionale grootmacht. Maar sinds 1979 staat het op gespannen voet met de Verenigde Staten die het land al lang proberen te isoleren. In 2018 smoorde Washington Irans aarzelende beweging richting het Westen in de kiem door zich uit de nucleaire deal terug te trekken. Tehran hield zich nog een jaar lang aan de afspraken, maar de VS stapelden sanctie op sanctie. Europa stond erbij en keek ernaar terwijl de VS een broos compromis afbrak. Iran was voor 2018 bepaald niet het braafste jongetje van de regio, maar de nucleaire deal had een nieuw begin kunnen worden.

Het tweede probleem is de Israëlische bezetting van de Palestijnse gebieden sinds 1967. Volgens het internationaal recht en de VN Veiligheidsraad heeft Israël in de Westelijke Jordaanoever, Gaza en Oost-Jerusalem niets te zoeken. Toch zijn we al een kleine 57 jaar aan bezetting verder. Bezetting roept verzet op. De dynamiek van bezetting en verzet versterken op hun beurt weer aan beide kanten (religieus) extremistisch gedachtengoed en extremistische groepen. De laatste draai van dit vliegwiel kreeg de vorm van een gruwelijke aanval van Hamas op Israël, die werd gevolgd door een nietsontziende Israëlische militaire campagne.

Deze twee onopgeloste kwesties vermengen zich nu. Dat komt aan de ene kant door Amerikaanse steun voor Israël en het vormen van een Arabisch front tegen Iran. Aan de andere kant komt het door Iraanse steun voor Hamas en mobilisatie van de ‘as van verzet’ tegen Amerikaanse inmenging in de regio. 

Wat zijn de consequenties?

De consequenties strekken zich uit van het platleggen van de scheepvaart in de Rode Zee door de Houthi, dagelijkse schermutselingen aan de Israëlisch-Libanese grens en een dodelijk kat-en-muis spel in Syrië en Irak tussen de VS en met Iran bevriende groepen. Ook het internationaal recht loopt steeds meer schade op. Eerst negeerde de internationale gemeenschap grotendeels het bloedbad van de Syrische burgeroorlog, vervolgens gaven de VS en veel Westerse landen Israël carte blanche in Gaza.   

Hoe groot is de kans dat de vernietiging van Gaza leidt tot een groot regionaal conflict? Die is relatief klein doordat de VS noch Iran hierop zitten te wachten. Tot dusver zijn de partijen gericht op de-escalatie, zoals ook bij de recente aanval op een Amerikaanse basis in Jordanië. Het grootste escalatierisico is een directe Israëlische aanval op Hezbollah. 

Wat kan eraan gedaan worden?

Voor handelingsperspectieven is een korte reflectie op recent beleid nuttig. Inzake Iran bleek de EU – inclusief Nederland – niet in staat eigen beleid te voeren wanneer dit tegen de wensen van Washington indruist. De EU wilde de nucleaire deal behouden, maar slaagde er niet in het politieke kapitaal te mobiliseren om Iran economisch te compenseren voor naleving. Daarnaast werd het Nederlandse twee-statenbeleid na 2000 ineffectief doordat er geen conclusies getrokken werden uit Israëlische onwil en Palestijns onvermogen om deze oplossing te realiseren. Meer concrete politieke druk op Israël, hervorming van de Palestijnse Autoriteit en dialoog met Hamas waren daarvoor nodig geweest. 

Vandaag vereist het voorkomen van een regionaal conflict een staakt-het-vuren in Gaza. Dat lost noch de Palestijnse noch de Iraanse kwestie op, maar het maakt ze wel tijdelijk weer beheersbaar en creëert ruimte voor diplomatie. Op langere termijn vereist stabiliteit in het Midden-Oosten een levensvatbare Palestijnse staat, bijvoorbeeld als voorwaarde voor normalisatie van relaties tussen Israël en Saoedi Arabië. Stabiliteit in de regio vereist daarnaast ook een betere inbedding en goed nabuurschap van Iran. De recente toenadering tussen Riyad en Tehran is dan ook een basis waarop verder gebouwd kan worden. In de tussentijd kan conflictescalatie, hoewel niet waarschijnlijk, evenmin uitgesloten worden.