Na het sluiten van de migratieroute via Turkije en de Balkan naar Europa heeft de EU haar pijlen nu gericht op Afrika. Immers, de migratieroute van Libië naar Italië functioneert nog steeds ongehinderd, wat ertoe leidt dat talloze migranten de dood vinden op zee of in de woestijn. Recent Clingedaelonderzoek laat echter zien dat migratie- en mensensmokkeldynamieken op deze route vaak verhuld blijven in een mist van mythes en fabels. Het huidige politieke en maatschappelijke debat zou er goed aan doen een meer realistische visie op migratie in en uit Afrika in ogenschouw te nemen om zo te komen tot een werkelijk duurzame aanpak van de migratieproblematiek.
Mythe 1 – alle Afrikaanse economische migranten zijn op weg naar Europa
Hoewel het in het publieke debat vaak gaat over de ‘zwermen’ of ‘tsunami’ van Afrikaanse migranten die staan te trappelen om naar Europa te reizen, laat ons onderzoek zien dat de huidige stroom van migranten die per boot van Libië naar Italië varen slechts 20 procent uitmaken van een veel grotere intra-Afrikaanse migratiedynamiek. Sinds jaar en dag reizen migranten uit de Sahel en Sub Sahara Afrika heen en weer tussen landen als Ivoorkust, Algerije en Libië om daar werk te vinden – ongeacht de steeds nijpender wordende veiligheidssituatie in deze landen. Deze circulaire migratie vormt een belangrijke overlevingsstrategie in een regio waar voor veel (jonge) mensen weinig ontwikkelingsmogelijkheden bestaan. Een regio ook die in toenemende mate bezwijkt onder de gevolgen van de klimaatverandering. Deze overlevingsstrategieën – die in de toekomst alleen maar belangrijker zullen worden vanwege de hoge bevolkingsgroei – lopen het gevaar geblokkeerd te raken door de toenemende aandacht van de EU op grensbewaking en het stoppen van migratie in de regio.
Mythe 2 – mensensmokkelaars zijn de kern van het probleem
De eeuwenoude praktijk van intra-Afrikaanse migratie heeft ertoe geleid dat het faciliteren van irreguliere migratie – in de volksmond ook wel mensensmokkel genoemd – een maatschappelijk geaccepteerd fenomeen is dat diep verankerd ligt in de sociaaleconomische en politieke structuren van de grensregio’s in de Sahel. Naast de mannen die passagiers ronselen voor de 4x4 terreinwagens die de migranten door de woestijn vervoeren, omvat de migratie-industrie een wijd scala aan andere actoren: lokale ondernemers verdienen aan de verkoop van proviand aan migranten, belwinkels en geldkantoren floreren, politieagenten en legerofficieren vullen hun schamele inkomen aan met geld verdiend door het beschermen van konvooien en lokale gemeentes heffen migranten een toeristenbelasting. De staat is ofwel nauw betrokken bij de migratie-industrie ofwel compleet afwezig in de grensregio’s – wat er toe leidt dat er weinig capaciteit en/of politieke wil is om mensensmokkel tegen te gaan. De te nauwe focus op mensensmokkelaars – zowel in de media als in het politieke debat – ziet over het hoofd dat migratiemanagement deel moet uitmaken van grotere processen van stabilisering en institutionele en economische ontwikkeling in de regio.
Mythe 3 – het is realistisch om te verwachten dat migratie gestopt kan worden
De twee dominante strategieën die momenteel worden ingezet om migratie tegen te gaan – te weten het aanpakken van grondoorzaken van migratie en het arresteren van mensensmokkelaars – zijn beiden aan problemen onderhevig. De focus op het wegnemen van onderontwikkeling als een grondoorzaak van migratie is een strategie van de lange adem omdat migratie in eerste instantie zal toenemen naarmate het niveau van ontwikkeling stijgt. De focus op het invoeren van grenscontroles en het arresteren van mensensmokkelaars leidt voornamelijk tot het verschuiven van migratieroutes, met duurdere en meer gevaarlijke reizen voor de migranten tot gevolg. Studies van de drugs- en wapenindustrie laten ook zien dat dit soort heavy handed strategieën vaak de kleine crimineel en de lokale bevolking disproportioneel raken terwijl de echte grote spelers – die vaak nauwe banden onderhouden met de politiek en de veiligheidsdiensten – buiten schot blijven.
De weg vooruit: een focus op netwerken
In plaats van migratie van bovenaf te willen stoppen, zouden beleidsmakers er goed aan doen migratie te beschouwen als een fenomeen dat gedreven wordt door netwerken: diasporanetwerken bieden informatie over de vooruitzichten op een beter leven op andere plaatsen en over de middelen om van a naar b te komen, netwerken van mensensmokkelaars faciliteren de tocht van migranten door de regio en netwerken van ouders die kinderen zijn verloren aan de verschrikkingen van de reis proberen online een tegengeluid te bieden. Dit inzicht biedt perspectieven voor een genuanceerder – en mogelijk veel effectiever – migratiebeleid. Waarom alle migratie proberen te stoppen als slechts 20 procent van de migranten Europa bereikt? Om dit te bereiken zou er meer gekeken moeten worden naar welke groepen migranten uiteindelijk de boot naar Italië pakken, hoe zij zich hebben weten te mobiliseren en welke netwerken – vooral op lokaal en gemeenschapsniveau – ingeschakeld zouden kunnen worden om mensen beter te informeren over de barre tocht die hen te wachten staan.
Daarnaast is migratie bij uitstek een fenomeen dat gestuurd kan worden. Dit vereist een gedegen inventarisatie van – en investering in – alternatieve bestemmingslanden in de regio zodat het positieve potentieel van migratie voor zowel bestemmings- als herkomstlanden benut kan worden. Te denken valt aan het creëren van positieve handelsvoorwaarden met de Economic Community of West African States (ECOWAS) – vandaag de dag al een belangrijke alternatieve bestemmingsregio voor migranten uit de Sahel en Sub Sahara Afrika. Hier is echter wel een mentaliteitsverandering voor nodig in dat we migratie niet langer moeten beschouwen als een negatief fenomeen maar als de uiterst menselijke neiging tot mobiliteit die vooral gestuurd en gereguleerd – in plaats van verhinderd – moet worden.
